Günümüzdə GMO qida məhsulları, dünya əhəmiyyətli qida təchizatının əsas bir hissəsini təşkil edir. Bu termin Genetik Olaraq Modifiyə edilmiş Organizmlər adlanır. GMO məhsulları, genetik dəyişikliklər edərək, daha yüksək məhsul verimli, dayanıqlılıq və dəyişikliklərə qarşı dayanıqlılıq təmin edir. Lakin bu məhsulların istifadəsi və effektləri haqqında geniş müzakirələr də davam etməkdədir. Bəs, GMO haqqında nələr bilirik?
Olayların müsahibi Qida Təhlükəsizliyi üzrə ekspert Asim Vəliyevdir:
-Asim bəy, GMO qida məhsulları necə yaradılır?
-GMO (genetik modifikasiya olunmuş orqanizmlər) gen mühəndisliyi üsulları ilə əldə olunan orqanizmlərdir. Bu orqanizmlərin genetik quruluşu laboratoriya şəraitində dəyişdirilir. Bu prosesdə istənilən bitki, heyvan və ya mikroorganizmə istənilən xüsusi xassə əlavə edilir və ya ləğv edilən genlər dəyişdirilir.
-Belə məhsulları necə tanımaq olar?
-GMO məhsulların etiketlərində “Tərkibində GMO var” və ya “GMO” ifadəsi olur. Bəzi ölkələrdə qida məhsullarının ambalajında QR kodlar var ki, bu kodlar vasitəsilə məhsulun GMO olub-olmadığını öyrənə bilərsiniz.
-Əsas GMO bitkilər və qida məhsulları hansılardır?
-GMO-lu məhsullara soya, qarğıdalı, çiyələk, pomidor, fıstıq və düyü kimi məhsulları misal göstərə bilərik. GMO bütün dünyada buğda, qarğıdalı, çiyələk, albalı, pomidor, yerfıstığı, düyü, kartof və yerkökü kimi qidalarda olur. Bundan əlavə, GMO-lar bəzi balıq növlərində də ola bilər.
-Bu qidaların sağlamlığa mənfi təsiri nədir?
-GMO-lu məhsulların allergik reaksiyalara, antibiotiklərə qarşı müqavimətə və hormonal balansın pozulmasına səbəb ola biləcəyinə dair fikirlər səsləndirilir. Yeni əlavə edilən genlər insanlarda allergenlərə səbəb ola bilər.
GMO bitkilərinin yetişdirilməsində antiobiotiklərin istifadəsi, tibbi müalicələrin effektivliyini azaldar. GMO bitkiləri toxinalar və pestisidlərə qarşı dayanıqlı edilir, bu da insan sağlamlığına təsir edə bilər. Bu məhsulların nutrient dəyərləri dəyişdirilə bilər, bu da sağlamlığa mənfi təsirlər doğura bilər. Bu məsələlər GMO məhsullarının insan sağlamlığı üzərində potensial risklərini özündə əks etdirir.
-GMO qidaları və məhsulları ilə bağlı hansı narahatlıqlar var?
-GMO istehsalı təbii ekosistemlərə təsir edə bilər, bioloji müxtəlifliyi təhlükə altına ata bilər. Həmçinin herbisidlərin istifadəsi ətraf mühitə zərər verə bilər. Ölkəmizə GMO-lu məhsulların gətirilməsi, yayılması, rayonlaşdırılması qanunla qadağandır. GMO qidalar haqqında ictimaiyyətin məlumatlandırılması vacibdir və bu mövzuda elmi məlumatlara əsaslanan məlumatların paylaşılması zəruridir. GMO-lu qidalar gen mühəndisliyi üsulları ilə DNT-si dəyişdirilmiş bitki növlərindən əldə edilir. Burada bəzi vacib məqamlar var: GMO məhsulları geni dəyişdirilmiş bitkilərdən əldə edilir və ənənəvi məhsullardan fərqlənə bilər.
-GMO qida məhsullarının etik aspektləri hansılardır?
-Etik aspektlər mübahisəlidir. Bu mövzuda elm adamları, siyasətçilər, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları 2 qrupa bölünüb. Bir qrup GMO məhsulların təhlükəsiz olduğunu iddia edərkən, digər qrup isə bilinməyən risklərin olduğunu vurğulayır.
-Bu məhsulların tənzimlənməsi necə həyata keçirilir?
-GMO məhsullarının tənzimlənməsi dünya miqyasında fərqli ölkələrdə müxtəlif qanunvericiliklər və tənzimləmələr tərəfindən həyata keçirilir. Əsas tənzimləmə məsələləri aşağıdakı kimi cəmləşdirilə bilər:
1. Qida Təhlükəsizliyi Tənzimləmələri:
Bir çox ölkədə, GMO məhsulları təhlükəsizlik və insan sağlamlığı riskləri baxımından yoxlanılır və sınaqdan keçirilir. İstinad edilən araşdırmalar, testlər və qida təhlükəsizliyi normativləri, GMO məhsullarının insan istifadəsi üçün təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tətbiq olunur.
2. Etiketləmə və İdarəetmə:
Bir çox ölkədə, GMO məhsulları üzərində açıq və ya məhdud etiketləmə tələbləri olur. Bu, tükəniciyə, həmçinin satıcı və istehlakçılara GMO məhsullarının varlığı və onların içəriyində olan genetik dəyişikliklər barədə məlumat təmin edir.
3. Sənayə və Keyfiyyət Standartları:
GMO məhsullarının hazırlanması, sığortalanması və satışı üçün sənayə və keyfiyyət standartları qeyd edilir. Bu, məhsulun standartlarına və təhlükəsizlik tələblərinə uyğunluğunu təmin etmək üçün tələb olunur.
4. Tarım və Bitki Sağlamlığı Tənzimləmələri:
GMO bitkiləri yetişdirmək üçün lazımi idarəetmə və lisenziyalar tələb olunur. Bu proses, GMO bitkilərinin çevik qarşılıqla yayılmasını və ekosistemə təsirini nəzərdən keçirərək, dəyərli bitki və heyvan növlərinə təhlükəsizliyi qoruyur.
Bu tənzimləmələr və qanunvericiliklər, GMO məhsullarının təhlükəsizliyini təmin etmək və onların insan sağlamlığı, çevik ətraf mühit və ictimai sağlamlıq üzərində potensial təsirini minimuma endirmək məqsədilə inkişaf etdirilir.
-Hansı ölkələr GMO qida məhsullarını qadağan edir?
-Bəzi ölkələr GMO məhsulların istifadəsi sərbəstdir, bəzilərində isə qadağandır. Məsələn, ABŞ, Braziliya, Argentina və Kanada GMO məhsullarının istehsalı, əkinçiliyi ilə məşğul olur. Avropa ölkələrində isə daha sərt qaydalar var. Avropa Birliyi ölkələri (məsələn, Avstriya, Fransa, Almaniya) bir sıra GMO məhsullarının yetişdirilməsinə qadağa qoyub və ya məhdudlaşdırıb. Digər GMO məhsullarının isə xüsusi lisenziyalar və təhlükəsizlik sınaqları ilə istifadəsinə icazə verilir. Avstraliya və Yeni Zelandiya ölkələri GMO məhsullarına daha yaxın yanaşır və onların yetişdirilməsi və istifadəsinə icazə verir. ABŞ-da GMO məhsulları geniş şəkildə istifadə olunur və bir çox qida məhsulu GMO maddələr ilə hazırlanır. Çində GMO məhsullarının yetişdirilməsi və istifadəsi məhdud şəraitlərdə icazə verilir, lakin bu sahədə son dövrlərdə artan diqqət və məhdudiyyətlər var. Mövcud qanunvericilik və qaydalar hər bir ölkədə dəyişir və zamanla inkişaf edir. Bu səbəbdən, GMO məhsullarının qanuni statusu və icazə verilmə şərtləri ölkədən ölkəyə dəyişiklik göstərə bilər.
-GMO qidaları barədə ictimaiyyətin məlumatlandırılması necə aparılmalıdır?
-GMO-lu bitkilər qida dəyəri baxımından ənənəvi, yerli sortlar nisbətən daha aşağıdır. Ancaq məhsuldarlıq baxımından nisbətən yüksəkdir. GMO bitkilərin zərərli təsirlərini azaltmaq üçün daha çox araşdırma və tənzimləmələrə ehtiyac var. İstehlakçı davranışı və məlumatlandırma kampaniyaları da vacibdir. Bu məsələdən xəbərdar olmaq və məhsulun etiketlərini diqqətlə oxumaq istehlakçılara GMO məhsulları anlamağa kömək edəcək. Ancaq GMO-lu məhsulların zərərlərinin mövcud olmasına dair müstəqil araşdırmaları gözardı etmək olmaz. GMO məsələləri barədə obyektiv və aydınlatıcı məlumatlar təqdim etmək vacibdir. İnsanlara GMO-nun nə olduğunu, necə yaradıldığını və məhsulların qida təhlükəsizliyi üzərindəki təsirini aydınlatmaq məqsədi ilə məzmunlar hazırlamaq önəmlidir. Ətraflı məlumat vermək üçün cəmiyyət təşkilatları və təlimlər təşkil etmək gərəklidir. Həmçinin Sosial media platformaları və veb saytları vasitəsilə GMO haqqında məlumatları geniş şəkildə paylaşmaq, geniş ictimaiyyətə çata bilər və interaktivlik yaratmağa imkan verər. Sağlamlıq təşkilatları, elmi mərkəzlər, universitetlər və yerli qurumlar ilə işbirliyi edərək GMO barədə obyektiv məlumatlar təmin etmək mümkündür. Bu, ictimaiyyətə səhiyyəçi və elm mənsubları tərəfindən təsdiqlənmiş məlumatlar vermək üçün etibarlı bir yol yaradır. Bu yollar, GMO məsələləri barədə ictimaiyyəti doğru, məsuliyyətli və aydınlatıcı şəkildə məlumatlandırmaq üçün effektiv vasitələrdir.
- Hüseynli Nərgiz
